Seyyah  Nedim Atilla 03-09-2005
nedim.atilla@aksam.com.tr
 
Sana bir tepeden bakmak isterdim Üsküp

Seyyah bu hafta Vardar Ovasi'ndaki izlenimlerini aktariyor. Üsküp'ü, Ishakiye'yi, Kalkandelen'i, Üsküp'ün Türk mahallelerini ve Anadolu'dan çikip Balkanlar'in göbeginde bir hosgörü imparatorlugu olarak gelisen Osmanli'nin izlerini

alkanlarin en güzel sehirlerinden biri olan Üsküp'ü, belki de Balkanlarin en büyük sairlerinden birinin sözleriyle anmak gerek. Istanbul'u bir ressam gibi dizelerine aktaran Yahya Kemal'in de dogdugu yerde. Soyadi kanununun çiktigi günlerde kendisine 2 Aralik 1884 tarihinde dogdugu Üsküp'e; Beyat mahallesine gönderme yaparak isim alan Yahya Kemal'in Istanbul'a baktigi gibi tepeden bakmak pek mümkün degil. Çünkü Mustafa Kemal'in en sevdigi Rumeli Türküsü'ne de konu olan, 'Vardar Ovasi'nin tam göbeginde kurulu bir kent Üsküp.

Çevresi tamamen ova. En yüksek noktasina Üsküp Kalesi kurulu, o da topu topu 200 metre.

Bu hafta Rumeli'deyiz. Rum, Anadolu'ya bir söz, Anadolu'da yasayan Romali demek. Baska da bir anlami yok. Mevlana Celaleddin'in kendisine Rumi demesinin nedeni de bu zaten: Anadoluluyum. Biz ise önceleri oralara antik Roma'nin kuzey vilayeti olmasi, ardindan da Balkanlari fetheden dervislerden galat Rumeli demisiz. Bugün eski Yugoslavya'da iki dinin mensuplari birbirlerinin gözünün içine öldüresiye bakarken, Osmanli gelenegini yasatmak; sürdürmek isteyen Makedonlar, Arnavutlar ve Türkler 'kardes kardes' yasamayi beceriyorlarsa, burada o eski hosgörü toplumunun, Osmanli örf ve adetlerinin yasiyor olmasinin da etkileri var elbette.

TIPKI BIR ANADOLU KASABASI GIBI

Hemen söyleyelim, Yunanistan'in Verye, Florina kentleri gibi Üsküp, Manastir ve Ohri de Türk mimarisinin izlerini koruyor. Osmanli'nin 500 yil baris içinde yasattigi Balkanlar'da 'varolma', savasimi veren Makedonya'ya Izmir Balkan Dernekleri Federasyonu Genel Sekreteri Rifat Sait'in daveti üzerine gittik. Izmir'den bir grup gazete yöneticisi ile birlikte Üsküp basta olmak üzere bu küçük ama 'umutlu' ülkede gezdik. Bugünkü Üsküp Beyatli'nin hatiralarindaki Üsküp elbette degil ama özellikle Türk Çarsisi denilen bölgede kendinizi herhangi bir Anadolu kasabasinda hissedebiliyorsunuz. Özellikle, Beyatli'nin dünyaya geldigi, Adile Hanim'in Konagi'ni mutlaka görmek gerek, Ishakiye Mahallesi'ne ugramadan da olmaz. Birlik Gazetesi'nin Türkçe yayinini okumak gerek, Vardar Dergisi'ni okumanin gerekliligi gibi. Üsküp'te Türk egitim kurumlari kimliklerini koruyorlar: Tefeyyüz Ilkokulu ile Yahya Kemal Beyatli Özel Koleji'nin de varligi Türkiye'nin oraya gösterdigi dostluk kadar önemli. Yeni Hayat Kültür, Güzel Sanatlar Dernegi'ndeki amatör tiyatro kolundan sonra resmi sekilde Azinliklar (Türk-Arnavut) Tiyatrosu ünvaniyla çalismaya baslayan Üsküp Türk Tiyatrosu da halen faaliyette.

Üsküp'e gitmeden önce Yrd. Doç. Dr. Mehmet Z. Ibrahimgil'in yayin listesine göz atmistim, ne de iyi yapmisim, neler arayacagimi bilerek gittim o güzel cografyaya. Üsküp'teki Burmali Cami'yi, Kalkandelen'deki Harabati Baba (Sersem Ali Baba) Bektasi Tekkesi ve Alaca Camii'ni, eski Sanayi ve Ticaret Bakanlarindan Yalim Erez'in önemli yatirimlar yapmakta oldugu Gostivar'daki Saat Camii'ni; özetle, eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinin bize en yakini olan Makedonya'da Türk Kültür Mirasi'ni incelemeyi çok önemsemistim. Gezdigimiz süreç içinde bir kismini görme firsatimiz oldu, bir kismini daha sonraki ziyaretlerimize biraktik. Ama sunu rahatça söyleyebilirim ki, bizim Türkiye'de kiymetini bilemedigimiz bir çok eserin degeri Makedonya'da verilmektedir.

Simdi biraz da kent hakkinda bilgi verelim: Makedonca 'Skopiye' denilen Üsküp, Makedonya Cumhuriyeti'nin baskenti ve en büyük sehri. Makedonya'nin toplam nüfusu 2.4 milyon ve bu nüfusun üçte biri Üsküp'te yasiyor. Sehrin nüfusu için tam bir bilgi almak mümkün degil çünkü Bosna-Hersek'ten sonra Kosova'da meydana gelen kargasa sirasinda kent çok büyük miktarda göç almis.

VIYANA'YI ANDIRAN CAFELER

Bugün eski Üsküp'te gezerken kendinizi Anadolu'nun kendini koruyabilmis bir kasabasinda sanabilirsiniz, modern Üsküp'ün bir kafesine oturdugunuzda ise yine kendinizi Orta Avrupa'nin bir baskentinde örnegin Viyana'da zannedebilirsiniz.

Antik Skupi sehrinin yerinde, Illiryalilar tarafindan MÖ. 5'inci yüzyilin sonunda kuruldugu belirtilen Üsküp, MÖ. 168 yilinda Romalilarin eline geçmis, MS. 395'de Bizans Imparatorlugu'nun payina düsen Üsküp, 8'inci yüzyilda yine bir Türk imparatorlugu olan Avarlarla tanisti. Onlari 9'uncu yüzyilda Bulgarlar izlemis, 11'inci yüzyilda yeniden Bizans Imparatorlugu'nun yönetimine giren Üsküp, Osmanli topraklarina 1389'da katilmis. Bu tarihten itibaren bir sancak merkezi yapilan Üsküp, Fatih Sultan Mehmet tarafindan Rumeli Beylerbeyiligi'ne bagli eyalet merkezi yapilmis. Osmanli Imparatorlugu döneminde önemli bir yönetim ve ticaret merkezi imis. Osmanli Devleti dönemine iliskin izlerin bir bölümü, özellikle 1963'te 2 bin kisinin ölümüyle sonuçlanan büyük depremde yok olmus, ki Üsküp'ü modern bir sehir görünümüne sokan girisimler de bu tarihten sonra baslamis. Sehre demir-çelik, kimya, tekstil, sanayi fabrikalari kurulmus.

HER ADIMI TARIH KOKAN SEHIR

1683'te basarisizlikla sonuçlanan Ikinci Viyana kusatmasindan sonra Avusturyalilar'in isgaline ugrayan sehir kalesi 1689'da General Piccolimini tarafindan yiktirilmis. 1690 yilinda tekrar Osmanli topraklarina katilan Üsküp, Osmanli Imparatorlugu Avrupa ve Balkan cografyasinda eski etkinligini yitirdigi için yavas yavas önemini kaybetmis. 1863'te Nis ile birlestirilerek vilayet merkezi yapilan Üsküp, 1869'da Iskodra'ya bagli bir vilayete dönüstürülmüs.

1881'de bir ara ayaklanan Arnavut milliyetçilerinin eline geçen Üsküp, 1888 yilinda Kosova vilayetinin merkezi yapildi. Kosova Valisi Mazhar Bey'in Üsküp'ü yeniden imar etmek içi Kosova vilayeti sinirlari içinde gümrük vergisi uygulamasina geçmesi, halkin isyanina neden olmus. Böylesine de özgürlüklerine düskünmüs Üsküplüler. Kanli sokak çatismalari, Padisah V. Mehmed Resad'in 1911 yilinda Kosova gezisine çikmasiyla durmus. 1912'de baslayan Birinci Balkan savasinda Sirplarin eline geçen Üsküp, o tarihten itibaren Osmanli egemenliginden çikti. 1915'te Bulgarlar tarafindan Sirplardan alinan Üsküp, Birinci Dünya Savasi sonlarinda, Fransiz birlikleri tarafindan Bulgarlardan alinmis.

Ikinci Dünya Savasi'nda Alman ve Bulgarlar tarafindan isgal edilen sehir, 1944'de Partizanlar tarafindan geri alinarak Yugoslavya bütünlügü içindeki yerini aldi. Tarih boyunca topraklari Yunanlilar, Bulgarlar, Arnavutlar ve Sirplar arasinda pay edildigi için tarihsel sinirlarinin bugün küçük bir parçasinda kalan Makedonya'nin baskentligi görevini yürüten Üsküp, Yugoslavya Federasyonu döneminde tarihteki önemini koruyamadigi için varligini mütevazi bir sehir olarak bugünlere kadar getirmis.

TÜRK TIYATROSU VE FEMINIZM FESTIVALI

20. yüzyilin sonlarina kadar Yugoslavya'ya bagli özerk bir cumhuriyet olan Makedonya, 1990 yilinda bagimsizligini kazandi. Ancak Yunanistan'in karsi çikmasi üzerine, resmi anlamda bagimsiz bir devlet statüsünde olmasi için adinin Birlesmis Milletler tarafindan tescil edilmesi 3 yil almis.

Kentin halen çok canli bir kültür hayati var. Bu hayatin içinde Necati Cumali'dan, Haldun Taner'e kadar birçok ünlü Türk yazarin eserlerini sergileyen Türk Tiyatrosu da önemli bir yer tutuyor. Üsküp'te her yil Avrupa Feminizm Festivali düzenleniyor ve Avrupali feministler toplanarak tartisiyorlar. Kentin modern yüzüne Koç Grubu'nun yatirimi olan Ramstore magazasi damgasini vurmus. Biz Üsküp'te gezerken Ramstore'un önünde fotograf çektiren Makedonya'nin baska yerlerinden gelmis insanlar gördük. Bu hipermarket bir anda bir iç turizm ögesine dönüsmüstü bile.

Üsküp'e nasil gidilir?

Eski Yugoslavya'nin basarili kara ve demiryolu sistemi Makendonya'dan da geçiyor. Ulasim kara yolu, demiryolu ve hava yolu ile saglanmaktadir. Kara yolu ile Bulgaristan ve Yunanistan üzerinden olmak üzere iki yönden gidilebilmektedir. Otobüslerle Istanbul'dan Üsküp'e ulasmak 14 saat sürüyor. Üsküp garajindan Istanbul'a her gün ortalama 10 otobüs kalkiyor. THY haftada üç gün Istanbul-Üsküp-Istanbul seferleri yapiyor. Ayrica Makedonlar'in bir özel uçak firmasi da haftada iki gün Üsküp-Istanbul-Üsküp seferleri düzenliyor.